Monday, May 13, 2013

Siallum Kido Na Thu




thawngkhawhauBy Pu Thawng Khaw Hau

Mangkangte khuasak a thet ni-in Buanman a, Sizaang, Tiddim, Sukte tul nih bang kikhawm hi, Tuak sungah Khaw Chin zong hong kihel hi. Tu-in kumpite do tu hi ziam. Tum zawtu hi ziam, ti a, a kikup lai takin Kumpite in Khawsak pan top tawh hong kap, a Thautang hong nging kik dawm ngawlin, Lopa, thingkung hong kuang siat pai hi. 
Tua Thautang puak tham kitak huai a, lamdang kisa a hi manin, Tiddim mi le Khaw Chin te pawlin hong tai san hi. Tua a hi komin Thuklai, Buanman, Khawsak dui sungah kitai siat hi. Limkhai Manglun a hi leh Kumpite kung zuan pai a, kipawl pai hi.
Tuahnuam tuu Taapte pawlin “Kumpite do tu hi” tiin Vaihawm in Siallum ah kul to hi. Siallum-ah kulh 3 kito hi. Khiapthuam tuu le Thaikhup tuu tein, “Kumte (kumpite) ih dotu sia, um nawn ba ve hing, Sisang buppi aa in do a, ih nan lak sa ahi tiang, tum zaw ve tawng, ti hi.
Tapte pawlin Kumpite in hong uk le, Voklak ngam Limkhaite tawh ih kitu sia, tan kik leleu tu ih hi tiang, Kumpite ma do zaw tu hi, Nong do pui nuam bua a, a hi leh Kumpite ka zo uh le, Voklak ngam sia lo ting khat zong nga thei ngawl tu nu hi, ti hi.
Khiapthuam tu le Thatkhup tuu tein, a hi le, Kumpite hong dopui ngawl tu khu hi, tiin Duhmang—Takkhawlah teang a, Siallum kulh pan hong dopui ngawl hi. A hi zong Thatkhup tuu le Khiapthuam tuu, Tunzam pa Orntun in hong dopui hi. Orntun sia, ngal vil vive le ngal en ku vive in kikawi hi. Kulh hawng sia, puanbuu tawh kikhak a, Puan bu
hawng pan Orntun in en sak tawntung hi. A dang pan a sawl tak Hongsuak le Sumson te in hong kah pui hi. Thatkhup tuu pan Zavum, Zongtuang, Enthuam, Lamkhiup in hong do
pui hi. Siallum kulh sia kulh 3 in kivawt a, a uktu mining 3 kikawi hi. Liankam, Vummang Kamtin in kiuk sak hi. Dolian in nupi kulh uk hi.
(a) Ngamzang daw tam ka ngai man a, lei do pal bang nang ing e.
Phung luang huan thing zan kisia e, sang lun a zawi kik ing e.
Manglun in Kumpite mun a pai a, Siallumah kulh to hi, tiin son hi. (The Chin Hills Vol. 1. Page 134). – Kumpite in, ”Mi nam dang sua pui u le naute awng, kilem tu hi, hong pai ta vun, kote sia na ngam hong sesak tu bi ngawl khu hi. Kilemna vawt lu a hong pai sak, ngam vil aa hong sawl te hi bek khu hi” tiin kam hong tai sak hi.
Siallum panin kam kivai tha kik a, ” Kote hong tum ngawl tu khu hi,” ti hi. Tasia tiang Kumpi te in hong tum ngawl takpi tu na hi uh le tua ni tua tha a, hong kap tu a, hong paitu khu hi. Na kinging khol vun tiin thu hong pia leleu hi.
Siallum pan Kumpite munah kam kipuak kik a, “Pha hi, hong pai ma memeng ta vun, thi san nai san hong suah nuam memeng khu hi,” ti hi. Kumpite ih a kamphen hong ken pa sia Kio Thuai hi. Kio Thuai sia kawl mi hi. Nawikai khua teang hi. A masia limkhai Tuangkham inn teang pa hi. Tua huh in Sizaang kam a tel thiangtho in kamphen thei hi.
Ih pu ih pa tepteh na panin Siallum simtu in, ngalkap 380 hong kuan hi. A Kamphen pa Kio Thuai in Siallum lam ap pui za zan a, zing sang vak bek a, Thuklai pan hong kuan sia, Siallum nai 10 in kikap pheang hi. Kumpite laibu vawt The Chin Hills Vol. 1-na sung lai mai 30 sungah Siallum ngalkap tu aa, a pai, Sizang simtu lubeamte 60 le Lutung te 65, a vekpi-in 125, kikuan hi, tiin at hi.
Thuklai panin Sizang te omna Siallum simtu in, Buanmanah hong pai suk hi. Buanman pan Mualsan hong zui hi. Mualsan pan Ngumpi hong zui hi, Ngumpi pan Nalun, Nalun pan Taikhe, Taikbe pan, Taitan, Taitan pan Minsi, Minsi pan Siallum bong theng hi. Lampui pa Kio thuai in lam ap pui nik nek hi.
Siallum kulh hong thet dek tak tiangin, Kiothuai in, “U le nau, pu le pi te awng, kikap ngawl tu hi, Kilem tu hi, hong tum zaw ta vun,” tiin hong au suk va pum hi. Tasia tiang, Pa Vummang le Ngang Thanghau a kulh pan a thau tawh pu suak a, Ngalkap mang khat ve ve kap lum pai hi.
Zing sang nai 10 pa kipan nai 4 dong Kumpite kido hi, Lubemte mah mah, Sizangte bang main hang ma ma a, Lubemte kilel bel hi. Lubemte hong pai bua hen a, Mangkangte le Lutung te bek hi le kizo tu a hi hi. Mihing 380 hong kuan sung pan kulh 2 hong zo zo ngawl a, kulh khat bek hong zo hi. Limkhai u le nau tein Siallum kikah laiin bong hun ngawl a inn ngal pan in hong en bek hi. Khiapthuam tuu le Thatkhup tu tein bong hun ngawltu khu hi, hong kahpui ngawltu khu hi, hong ti bang main, Takkhawl—Duhmang khuaah a om hi.
Thuklai le Khuasak te a hi le ngal ki tai a hi manin hong hu nuam zong dui sungah ki-om tek a, hong hu thei ngawl hi. Tua lai takin Bo Orn Ngin pa te unau Khatkam, Kamsuak, Sonthuam Limkhai khuaah a teng hi.
Limkhai khua panin Khatkam, Kamsuak, Sonthuam hong kuan a, than lui hong zui a, ih u le ih nau mong siat takpi tu a hi tiang, ti-in a thin om thong thei ngawlin, Siallumah hong paitoin, a nai ta tak na panin Kumpite hong kap to hi.
Tua unau thum te ih hong kah tiangin, Mangkangte in Sizang a dangtein hu hi ta a, hong kim um hi, tiin lauin, Siallum kap nawn ngawlin tawng nga hi. Tuak panin Mangkang te luang a thi le a liam teng puain Thuklai khuaah a tia to pui hi. A dang, mi vomte luang le kawlte luang a thite sia pua zo ngawl in, nusia pai hi. A zing tiangin mithi luang nawn to a, Thuklai mikang than le Thaang than a phum hi.
Mangkangte a thi panin 3 thi hi. Mivomte le a dang Kawlte 83 thi hi, tiin kitiam the hi. A hi zong The Chin Hills Vol. 1. page 31 naah Mangkangte Officer khat thi hi. Captain Mayne le Surgeon Le Quesne liam hi. Ngalkap 3 thi a, 8 liam hi, tiin at hi. Surgeon Le Quesne in Victoria Cross nga hi. Ngal haksa ma ma tiang, Victoria Cross kinga thei pheang hi. Tua a hi tiang, Mangkangte zongin,, Siallum ngal, Sizangte do sia, haksa ma ma sa hi.
Ei mi a thi panin, 24 thi hi, tiin kitiam teh hi. A hi zong, The Chin Hills Vol. 1. page 30 na sungah Tuahnuam tuu 100 bang pha hi. A hi gang a kulh sungah 80 bang om hi. Tasung a mihing 29 kikap lum a, 11 liam hi, tiin at hi.
A zing tiangin, Mangkang te pawl a thi teng luang kinawn a, a ni 5 ni tiangin hong kuan kik hi. Hong kuan niin, Ting (Top) hong keng a top tawh hong kap masa hi. Mihing te kitai siat zo hi napiin thautang le thau vui bo thawthong in, hi va nul in hong kap va nawm thaw thong hi.
Tuahnuam tuu thau tawi 30 kipha bek hi. A thi teng kim khat kiphum a, kim khat inn khat sungah kikhol zi hi. A hong kuan kik ni-in Siallum inn khat sim ngawl, a vekpi-in hong hal thap sak siat hi.
Taapte pawlin, Kamsuakte unau ih Siallum ngal hong sim pui sia, lungdam na tawh ma ngil thei ngawl hi. Tasia ahi bang ma Kamsuak kihuh a Pu Do Lian zongin a thi dongin hu hi, ti-in kitiam te hi.
Khiapthuam tuu le Thatkhup tuu te ih hong huh ngawl a hi hang, thin uk tuan na kinei ngawl hi. Hong thu hilna te, thu maan thu tak hi tiin kiphawk kik hi.
Limkhai Manglun te ih Kumpite a tuu pai a, hong khiak zong, thin uk aa kinei ngawl hi. Ih pu ih pa, ngal hang lei law lawm a hi kom, a zawtu tawh, a zawh ngawltu tawh, zo tu aa, ki-um a, a thin letna lang sak a, tutiang dong, Sizang pa tang thin le lung mu pha nei te in nuam thong peang ngawlin Zapante a thi dongin, kap leleu hi.
Dui sungah a kitai na thu pan, ih hiam zak, ih na zak kibang ngawl a hi komin dui sungah kitai hi. Lupheangte hong kihel. ngawl hi le a, Lutung te le Mangkangte bek hi le, Sizang ngam hong zo ngei ngawl tu hi, ti-in ih pu le pa ih te in son bi.
Tuahnuam tuu ni 4 – 5 – 1889 kum a thi:—
(1) Liankham, (2) Vummang. (3) Sempau. (4) Tuangvungh, (5) Hangsing
(6) Paulam (7) Khuplam (8) Kamtin (9) Khupvum (10) Zavum
____________________
Zo khang laibuHeaktu: 2013 May tha sung Siallum kum 124 cing ahikom, Siallum phawna, Pu Thawng Khaw Hau laibu “ZO KHANG SIMNA LAIBU” part 1 sungpan “Siallum Kido Na Thu” kong suak sak hi. Pu Thawng Khaw Hau sia Falam Civil Hospital ah Headmaster a seam ngei khat hi aa, a laibu hisia a at lai in Pu Lam Khaw Mang (Thuklai hausa lui) taw a vawt khop hi. Hi laibu vawt natu in Sya Kim Za Hau, Pu P. Ngin Za Thang le Pu Ngo Ko Khai te in hong hu hi ci in, laibu sungah kiat hi. Laimal ngawm dan taw kisai, lai at, Pu Thawng Khaw Hau ii at babang kong ngual kik hi. ‘C’ taw a kiat peuma ‘T’ zangh ahinate zong ih mu tu hi. Hi laingual taw kisai thu le la theampo, Pu Thawng Khaw Hau, Pu Lam Khaw Mang le a hu teng 3 ii, ngaisutna le telna hi. ‘ZO KHANG SIMNA LAIBU” hisia 1955 kum ‘The Chin Baptist Press’ Falam khuaah ki-print aa, A original laibu pan a sim nuamte atu zong kong suaksak hi. Laibu hong pia, Pu Ngocinthawng Suantak tung zong ah lungdam hi.

0 comments:

Post a Comment