Sunday, August 12, 2012

Pu Khai Kam Tangthu


Ngaal lampui Pu Khai Kam (The Great Khai Kam 1846-1919)


By U Ngin Do Pau
(Port Township Law office– Rangon)

Pu Khai Kam sia Khuasak khua hausa Pu Khup Pau le Pi Cing Niang ih tapa 4 le tanumei 7 a nei sung pan a tapa 2 na ahi hi. 1846 kum Khuanuai (Khuasak khua taw) khua teen lai in a piang hi. A no lai pan a ma in an bek a ne zong a kham ne nuam ngawl hi. Zan a lup ciang, puan bek khat a awm tung ah koi bek aa, a pum cing in puan sil nuam ngawl hi. Kanpeak kaan, taai kidemh le loin ki demhna lamsang peuma a ngual tamhte in dem zo ngei ngawl hi.

A no ciang ma kipan kuama kitaak nei ngei ngawl hi. Ni sim a sep bel sia, savai le ngaalsim huvau veu ahi hi. Ngual tam huai mama aa, a ngualtamhte a ma kuung veu kikhawm in, a thu son veu ngai uh hi. A thu son a tambel sia, sakaa tu le ngaal simh tu veu ahi hi. A ngualtamte ngaal simh daan a sin sak tawntung hi. A ma ih thin sung pan a piang bek tawh a ngualtamh theampo ngaal simh a thiam sak siat hi.

Thu a son ciang awk ngawl het aa, ngual ih telh thei vaset tu veu in son hi. A no ciang pan kipan, khat ih vawt thei peuma a vawt thei ngawl tu nuam thong ngawl in, vawt mawk mama a nei bua hi.

A ma no lai hun in thaau om ngawl lai hi. Thal khat le saaili khat a keam tawntung hi. A thal tangte dawn ah a suan tu nguu kisamh ahikom, ngul ha veu zong aa, tasia luu la-in, mitsa vomte veu in a ne sak hi. mitsa vomtein a nguu teng a ne bua hi. Tua nguu la-in, a thal tang dawn veu ah a nuai hi. Hi bang a vawt thal tangte tawh sa a kaa ciang, a zuul bek zong mat ngawl nei ngawl hi. A ngual tamhte tawh dui sung ah pai aa, ni 2 ni 3 bang an keng ngawl in, dui sung thing ngate bek ne-in sa vai le ngaalsim veu a sin hi. A no pan kipan ngaalsimh daan, lampuih daan vive seam ahiciang khang haam pasalte in, “Patang hisia pa sia khua le tui ngam le lei ih zak tu khat suak tu hi” a ci hi. A aw zong nging mama sii aa, lampui tu in a muan huai mama pa khat ahi hi. A thin zong a lian mama hi. Bang ngaal, bang thu, bang la po a om zong thin toi ngawl in vaihawm papai thei hi. A ma vaihawmna peuma tanngtung ngawl ci sia om ngei ngawl hi. A lawm a ngual theampo in muang mama hi. Pii 5 le letmat 4 pha aa, ngol ikek hi.

Ni khat dui sung a vaanaah vompui khat taw a kisi hi. A ma in a thin lian sii, tangzang sii, haat sii ahiman in, vompui hi siapaw buan lengh zo vak ingh ci le a thaau khe va-ngiat sia a buan paih hi. A liang daakh le a ngawng pan zamh in, leencip aa, vompui luu suang tung ah a sucip hi. Vompui sia a maai ha theampo tongh thamh siat paih hi. Vompui zongh nuam thong ngawl in a hanciam thei za a hanciam ciang, Pu Khai kam ih ziat sang mit nuai pan khat veih a pet man hi. Tua ngawl leidang bangma a liam bua hi. Hi bangh in vompui sia thaau kuul ngawl in a man zo hi. A ma in a khan sung in thaau lawng 7 a nei hi. Ngaal khat, sa khat a omh papo ciang, a pawl a lawmte veu in toai sak papai hi. A lawm a ngualte tawh thaau kaa manlang tu kidem tawntung aa, kuama in dem zo ngei ngawl hi.

1889 kum, Mikaangte-in Khamtung ngam hong suanthal nuam in, Kawlpi pan hong kipan hi. A lampui lian belh ngaal kaap maang sia Sir. George White V.C, C M a hi hi. Khamtungte awng thu hong kikup pui nuam khu hi ci-in Capt. Raikes in hausa teng a sam hi. Hausa sawltaakte a paisak hi.

1. Pu Thuam Son – Khuasak
2. Pu Hang Kip – Khuasak (Kampheen)
3. Pu On Kham – Voklak
4. Pu Hong Son – Buanman
5. Pu Pau Thang – Limkhai

Hi sawltaak teng Kawlpi a thet ciang, Mikaangte-in Sizang khua bangza pha nu ziam ci in dong hi. Khua nga pha ungh ci aa, a nuai a bangh in noptuam a pia hi.

1. Zaamh khap 8 veu 5
2. Babusong(Puanvan) 5
3. Tung beal 5
4. Hangkee 120

Hi bang a noptuam a piak zawk ciang, Mikaangte-in, “No le ko sia nam khat suak tu aa, ih kido ih kikaap ngawl natu in kamciam kong piak luang, hi noptuam teng hong pia khu hi” a ci hi. Mikaangte-in ih do ngam ngawl natu-in, a thaau vui, a thaauh tangte tha hana a lak hi. Phak khat khai in, ngaakaapte kingual sak aa, lei a bok sak siana, kaap sak nik nek hi. Tua zawk ciang, “Nong kaap uh le hibang a kivawt kuul tu hi ciamte ta van” a ci hi. Kawlpi ngam sim nawn ngawlna tu leh a mate hong pai ciang, ih do ngawl natu vaitha lai hi. Sawltaak 5 teng in kam hi teng hong pua aa, noptuam nga teng tawh hong cia hi. A noptuam piak teng hausa inn a kitunh in kihawm hi.

Hi bangh teng kam hong puak ciang hausa teng kikum in, “Tua le pha hi. Noma sawl bang in kawlpi ngam sim nawm bua taw ung. Note Khamtung ngam hong pai heak vun” ci – in a vai tha kik hi. Tasia ciang Mikaangte-in, “Ka thu piak uh bang ni leute, kuama sup le ngim nga ngawl tu nu hi. Ko sia Khamtuang kong pai ngawl tu suak thei ngawl hi. A hihang no hong vawt sia nuam hi ngawl khu hi. Pwai ukpipa tawh kisi nuam khu hi” ci-in thu hong puak kik hi. Hausate in, “Khamtung nong pai tu uh sia hong nial zo ngawl tu khu hi. Ahizong Pwai ukpipa tawh kisi nuam bek na hi uh ciang Pwai sang paina Kawlpi ii ni tumna sang ah lampi khat om hi. Tasia tawn ta vun” ci kik leleau hi. Mikaangte in, “Sizang sangma hong tawn nuam khu hi. Na khua kong tot tu na awi bua uh le, Thaang mual pan na khua lam sang paina ah, dial san na khai vun. Sizang hausa teng na om vun a, Pwai lam hong hilh ta vun” ci kik hi.

A tung a thu bang in Mikaangte in ih ngam ih lei hong sut nuam ahiman in, hausa upa teng, Kawlpi a pai sawltaak teng le taangpi taangta kikhoopna khat vawt in thu a khensat hi. A thu khenhsatna pan Mikaangte thu hong piakna sia thu pha hi ngawl hi. Ei hong he sak nuam ngawl hi le, Pwai lam zui a kaato pai tu hi. Sizang sang pan kong pai nuam uh a ci sase nial sia, kivei zo ngawl tu hi. Ih kaa ma kuul tu hi ci uh hi.

Hibang teng a vaihawm ciang Kawlpi a pai, sawltaak 5 teng-in, “Mikaangte sia I do hang bangma hun kizo ngei ngawl tu hi. Banghangziam ci le, ei thaau sia a dawn pan thal aa dinh lam veu kaap Kuul hi.Amate thaau sia a taw sang pan veu thaal zaw aa, a boklam veu kaap papiah hi. Dinlam le boklam aa kikaap tu sia bang bangh peuma dinlam a kaapte in zo ngei tu hi ziam? Taciang a thaau uh sia manlaang takin thaal vazing thei si hi, “ci in nasiatak in nial uh hi. Hi bangin nial ahihang kuama in Mikaangte a kiitaa tuanbua hi. I ngam ih lei hong sut nuam ahiciang in bangbangh in do tu ziam ci sia a kuoma po in a ngaisun tek hi. Taciang sawltaak a paite in, “Mikaangte sia peangdap veu a thua uh hi” ci-in son hi. Tasia po ciang Pu Khai Kam in, “Tabangh aa peangdap a thua le Khamtung mual kawm luam kawm ah pai thei ngawl het tu hi. Do leang kizo tu hi” a ci hi. Hi bang in Mikaangte do natu vaihawm aa, a kuama thempo lung kim in thaau vui. thaau tang. Ki nging tek tawng, ih khuang khimh po ciang, sim suk pai tu hi a ci hi. Hi bangh in Mikaangte do natu vihawm in a thu kim tek hi.

Pu Hang Kip Kawlpi ah sawltaak in a paina thu Pu Lam Son zi (A tanu) in a nuai a bang in laa phua hi.

- Kaang tui do lun lim bangh lian ee, laam bang muak tu phuung maang tang
- Phuung bang kai ee:
- Phuung maang sak luang khuam bang laina pa zua do tawh ciam ve te.

Pu En Thuam ih maakpa Pu Hong Son Kawlpi ah sawltaak a paina a nuai a bang in laa a phua hi.

- Ka aiin ngual kawai mai mak lungdei let do hong hang ma sa e:
- tong cian tel ngawl a hawm tense a thim, lemh pak in nei ee.

A tung a bangh in Mikaangte do tu a kivaihawm phitphet kawm pan, Mikaangte in Kawlpi pan ni tumhna sang Khamtung manaw in lam hong vawt hi. Ko sang lam hong vawt heak vun ci napi hong vawt vave hi. Ta sia ciang ngaal hiam tek zamh in, a kuan thei zaza ngaal sim tu in Kawlpi ah tuak suk aa, Kawlpi ah nasia tak in kisim hi. Tua ni in, Khamtung ngaal kaap a nuai a teng hong kaap lup sak hi.

1. Pu Hau Mang – Khuasak
2. Pu Lian Pau – Khuasak
3. Pu Son On – Buanman
4. Pu Son Lam – Thaangnuai
5. Pu Kim Lam – Thaangnuai

Ngaal te hant mama ahi ciang, Pu Kim Lam luang sia Kiphaam zo ngawl hi. Tua zawk ciang Thuangthi ah ngia phual hong sat to aa, lam hong vawt laleau hi. Kisim laleau aa, Buanmante khat kaalup sak hi. Gurkha ngaalkaap khat kikaa lup sak aa, thaau 4 le la vanh 4 kimat sak hi. Tuulsuk pan kinang kik aa, ngaal hamsa mama ahiciang, khuasak hausa Pu Khup Pau in Tiddim hausa Pu Khaw Cin kung ah pai in, ih ngam ah hi bangh ngaal om hi ci-in son aa, Pu Khaw Cin zong in a ngaal kaapte taw hong kuan in 1889 kum January tha ni 26 ni-in, sial pui khat ngo in ngaal vaai a hawm hi. A zing ciang 27-1-1889 ni-in kuan suk pai aa, A zu hawmna mual ah nasia tak in kikaap: hi. Pu Khup Lian in ngaalte thaau khat mat sak in a nuai a bang in laa a phua hi.

+ Vang Khua suan tu lei do vaimang ni khat pil taang bang the nge:-
- Al bangh that ingh hau toai hing cing kawl ciang tui bang la ing nge, za lai ah kaan saang ing nge.

Tua ni-in Pu Mang Tuang baan ngaalte in kaap let hi. Mualbeam ngaal kaap 3 hong kaap lup sak hi. Suk te teng thi luang pua in a cia siat paih hi. Mikaang te in Khamtung ma hong manawt to veve ahi man, Phatzang mual pan nang laleau hi. Buanman Pu Khup Suang hong kaap lup sak hi. Lophei Pu Mang Thawng khut lang kaap tan sak aa, Pu Khup Hang zapi ngui kaap let sak hi. Ngaal kilel vaheei ahiman Kinung kikinn aa, leisan mual pan nasia tak in kinang laleau hi. Leisan mual a ki sim ni-in ngaal lampui Pu Khai Kam in ngaalkaapte hanthawn in a au laitak, abiang ziat sang pan thaau tang khat in kha aa, a ziat sang hapi nuai tang khat zong a kha tham hi. Pu Thuam Son pui zangai a kaap let sak hi. Leisan mual pan kinung kin aa, Hanthang lei ziik pan nang kik hi. Pawt ngui la-in pawt ngui suangtum pial teh a pang hi. Ngaal te a nuai santak athet laitak pawt ngui sattan ek aa, ngaalte tam ma thi hi. Hanthang leiziik pan ni thum tawntung nang hi. Ngaal kilel vave aa, a nung kiin zawk ni 6 ni-in ni lum mual mawk thingten pan nang kik in zo zo ngawl vave hi. 4-2-7889 ni-in Khuasak khua hong sim tham aa, inn theampo hong hal thap sak hi. Tua zawk ciang Zomi ngaalkaap to Buanman khua ah ngaal sim tu-in a ki khawm hi. Ta sia lai tak Mikaangte-in Khuasak khua pan TAWP tawh Buanman khua a kaap hi. Tawp tang sia a tukna pan puak tham kik aa, lau huai mama hi. Tasia ciang Pu Khaw Cin in a ngaalkaap teng tawh a cia hi. 13-2-4889 ni Mikaaangte-in Buanman le Thuaklai khua sim in la hi. Pawl khat sia Ngaal zang ngam Zaauhnuai khua ah ki taai zi hi. Zaauhnuai khua pan kido laleau aa, ei a te haat hial aa, nawt mang keak hi tuak hi. Zaauhnuai khua 2 vei hong sim aa, a kik siate ki lel hi. Hi bangh in Mikaangte in ih ngam sia hong sut tol hi. A hihang kinuam thong peang ngawl in, Voklak ngam Siallum pan nang kik tu in kul thum nasia tak in a vawt hi. Tuak pan 1889 kum May tha ni 4 ni zing sang nai 10:00 pan nitaak nai 4:00 dong nasia tatak in kikaap aa, ih hiam zak kibang ngawl ahikom tam mama hong mon hi. Mikaangte zong in Siallum kido sia hamsa a sak mama khat ahi hi. Pu Kam Suak te unau thum in ngaalte nung sang pan a kaap ciang in Mikaangte zong lau in a taai pheang uh hi. Hi Siallum kidona sia haksa mama sa hi vak, Mikaangte in Surgeon Le Quesne sia V.C. (Leitung bup ngaal hanna lamsang pan min phatna lian bel) a pia hi. V.C. min phatna nga sia Kawl ngam hong sim sung buppi ah, hisiapa bekma a om hi. Hi kisimna-ah Mikaang tatakte thum le a dang ngaalkaap 80 bang thi hi. Zomi ngaalkaap a thi, a liamte a nuai a bang ahi hi.

1. Pu Lian Kam
2. Pu Vum Mang
3. Pu Seam Mang
4. Pu Pau Suang
5. Pu Tuang Vungh
6. Pu Khup Vum
7. Pu Khai Suak
8. Pu En Thuam
9. Pu Pau Lam
10. Pu Hang Sing
11. Pu Lam Khup
12. Pu Zong Thuam
13. Pu Za Vum
14. Pu Lu Kam
15. Pi Lian Vung
16. Pi Vung Neam
17. Pi Uap Huai
18. Pi Lam Ciang
19. Pi Dim Ngiak
20. Pi Huai Nuam
21. Pi Awi Vung. (Dim Kim Nu)
22. Pu En Thuam Tanu Khat

A liam teng pan:-
1. Pu On Son
2. Pu Kam Tin
3. Pu Hau Khai
4. Pu Pau Thual
5. Pu Kam Thawng
6. Pi Dim Kim
7. Pi Pau Nuam
8. Pi Mang Neam

Hi Siallum kidona sung ah Zomite numei zong pa zong a kibang in ngaal dotek hi. Mikaangte sia Kawlpi ah ih sim suk pan kipan, ih ngam hong suan dong nasia tak in kido aa, Thaangkaai ngam ih taaina themapo pan kikaap kakoai lai hi. Kizui zen tan hi. Pasalte-in, “Mikaang ngaal kum thum ka nan uh sung haksa mama hial aa, mun 2 pan bek nung kiin sak zo khu hi” a ci hi. A nung kiin sak zawkna mun 2 sia, Zuhawm mual leh Ngal zang ngam Zaauhnuai khua pan ahi hi. Ih Pu ih pate in Mikaangte sia a thatang nei za, a hiamh nei za, a thiamna za leh a hanna theampo zang in do ahihang, a hiam zak kibang ngawl ahi ciang zo zo peuma ngawl hi. Tua ahi ciang ngaalte khut nuai ah tum tu ngawl a dang a om nawn bua hi. A khak bel in Thavak khua pan B.S. Carey tawh kiciamna vawt in ngaal sung ah tum thiang tho pheang hi.

MIKAANG TE TOH KICIAM NA (1891)
Mikaang ngaal sia nasia tak in lel ahiman, tum thiang tho leang pha zaw vak ci-in vaihawm tek aa, hong tum tu khu hi ci-in kiciamna vawt natu-in thu a za sak hi. Tasia ciang Mikaangte-in, “Nong tum uh le, Zomi, Sizang ngeina om bang in kiciamna ih vawt kul tu hi. Ko sia no hong vawt sia tu hong pai hi ngawl aa, no ma ih nog siat vawt uh ciang hong kaap hi bek khu hi” hong ci lalai hi.

Khuasak khua Pu Thuk Vum sia pui zung kaang Khat lei in tasia taw kiciamna vawt hi. Tasia lai Maangpi seam sia B.S. Carey hi aa, Vuandok seam sia Fowler ahi hi. Hi te 2 le ngaalkaap pawl khat, Zaang pi tam pan Thavak khua ah hong pai hi. A sial pui sia Carey in kaap lum sak hi. Zomite ih sial a kiciamna ngeina om bang in, a lung thi sia Carey tuk khuuk pan buak suk aa, “Tu ma sia a kikaapna sa teng kimaai sak tek tawng. Maai sang ah kong kaap lai uh le sial mul pulh in pulh taw ung, sial thin muat sial lung muat in muat taw ung. No zongh in maai sang ah nong kaap lai uh le sial mul pulh in pulh ta vun, sial thin muat, sial lung muat in muat ta vun” ci-in phuisam khawm aa, sial mei toh kivat lai hi. Kiciamna in lui suang khat a phut hi. Hi suang bang in ih kiciamna thu kho taheen ci-in kivaitha lai hi. Hi kiciamna suang sia tu ma in Khuasak khua Pu Kup Pau inn ah om lai hi.

MYO – UK SUAMH NA (9.10.1892)
A tung a bang in kiciamna a vawt zawk ciang Kumhpite-in Kawl sal na mat teng uh tha siat vun ci aa, Kawlpi kisim lai a mat 17 teng tha khat in cia sak pai hi. Inn teang dangte dadam in cia sak kik pheang hi. Hi bang in sal hong khawm kik ahi ciang ih thaau zong hong khawm tu hi ci-in a kuamapo in muang maw tek hi. Tasia laitak Pu Khai Kam in, “Kumpite ih kaap kik buale Kawl sal hong khop bangma-in, ih thaau teng hong khawm kik tu hi. Na um bua uh le en vun, khua ngei ngawl in hong khawm siat tu hi” ci-in mihing theampo tung ah a son kakawi hi. Kumpi do kik tu in pawl kaai khawm tawntung hi. Khua sim ngaal lampui theampo zongh thu son pui siat hi. Kapteal khua a thu nun siimna khat ah a nuai a bangh in a ai lawng a laam hi.

+ Zaangkhen kawl ciang muung lo bangh tumh khua kiim ngual awng lung ih lau ba nam ci nge:-
- Ka kawl ciang tawh sam ngi bang ka ki peal sang simh luu zaang tual a tung zong lung siik bong nge.

Hi bang teng in Pu Khai Kam in Kumpite do kik natu thu son pui kakawi hi. A kuamapo lung kim tek in, kumpi do kik tu ci-in ki son vacip paih hi.

1. Kapteal hausa Pu Thuam Thawng
2. Heilei hausa Pu Khan Hau
3. Heilei hausa (pa tapa) Pu Pau Kho Thang
4. Zo khua hausa Pu Vum Lian
5. Zo khua hausa (pa tapa) Pu Tuang Hau
6. Upa Kam Ngo
7. Upa En Suang

Hi a tung a teng zong Kumpi do kik natu in phatak in thu son pui aa, lung kim tek ahi man in, Myo-uk suam tu-in hong ki pan hi. Kapteal hausa Pu Thuam Thawng in, “Thin toi heak vun, keima in Falam, Zahaute ngaal do pui tu a pawl, a pawl a koi zo khi hi” a ci hi. Tua ahile ngaal vai kikum tu-in, kikhopna khat vawt tawng ci-in, Diimpi khua ah Zomi ngaal lampui theampo sial pui khat ngo in ngaal vai a kikum hi. A thu khensatna pan thaau lawng 400, Saai ha pum cia khat, Cingh ki kaa khat Maangpi pa pia nuam khu hi. Pumva khua ah hi noptuam teng en tu in, hong pai ta vun ci-in Thaang (Fort White) ah Myo-uk pa tung ah son sak tawng ih, hong pai ciang lam sak lam thang pan pang in, kaapcip tawng ci hi. Hi thu teng Pu Kim Tun, Pu Pau Thang, Pu Khai tuan, Pu Lian khai te-in Thaang ah a son sak hi. A dang nong pai bua uh zong, Myo-uk Maung Tun Win, Maung Aung San, Nawai kai khua Zo kam phen Hang Suak, Maung Aung Gyi hi teng peuma a phamaw in hong pai nanaak tavun ci-in vai tha hi. Tua lai tak in Pu Thuam Ngo le Pu Thang Son sia Kumpite Palik in Thaang ah a om hi.

8-10-1892 ni-in Pumva khua ah Zomi Ngaalkaap (Sukte le Sizang) te ki Khawm aa, a vek pi 600 bang a pha hi. A tung aa, a sam teng sia Pu Thuam Ngo le Pu Thang Son Lampui-in 9-10-1892 ni-in Thaang pan Pumva khua ah noptuam piakte om tu in, ngaalkaapte tawh a vek pi 34 hong pai aa, Suang bum hong tawn hi. Zomi ngaal hang a suam tu teng in Suangbum mawk, Ngeauzum pan pang pinhpenh hi. Ei ma mi Palik te 2 le Myo-uk pa sia a ki bang valek in ton khawm hi. Ih Palik te 2 in a pangte a mu po ciang, lam thang ah leang suk pia hi. Tasiapo ciang a pangte in kaap ngawp pai aa, Myo-uk Tun Win, Mg. Aung San, Mg. Aung Gyi le ngaalkaap 8 thi aa, 7 liam hi.

Hi Bang teng in Myo-uk kisuam ahi man mikaangte in a nuai a Zomi lampui teng hong mat sak aa, Kindat (Kaanghtaap) thong sung ah khum hi.

1. Kapteal Hausa Pu ThuamThawng (le a zi a ta te.)
2. Heilei Hausa Pu Khan Hau
3. Heilei Hausa(tapa) Pu Pau Dal
4. Upa Kai Tuah
5. Lunmun Hausa Pu Thuk Kham
6. Sumniang Hausa Pu Kam Lam
7. Taitanh Hausa Pu Do Lian
8. Tuisan Upa Kam Cin
9. Palik Pu Thuam Ngo

Pu Thuam Thawng sia, 1893 kum December tha sung in Kindat thong sung ah a thi hi. A tapa Pu Pau Dal zong 1894 kum in thong sung ma ah thi hi. Pu Do Lian leh Pu Kam Lam zong thong sung ah a thi hi. Pu Khup Pau in a nuai a bang in laa a phua hi.

+ Hau tawai ka lung ngai te tawh von tawh hen kol khai ing nge:-
- Do sau nuai a tha kia ing nge lau tha nu ciang hil nam maw.

1. Pu Khup Pau
2. Pu Khai Kam
3. Pu Mang Pum
4. Pu Son Suang
5. Pu Pau Thang
6. Pu Vum Lian
7. Pu Kim Thuam
8. Pu Kip Khai
9. Pu Kam Suak

Hi ngaalhang mihing teng sia, Kumpite mat tu uuk ngawl in, dui sung ah taai-in bu hi, A hi hang a nuai a 5 teng sia 23-2-1894 ni-in Kumpite khut sung ah a kiaap kik hi.

1. Pu Pau Thang
2. Pu Son Suang
3. Pu Vum Liam
4. Pu Kim thuam
5. Pu kip khai

Hi ngaal hang mihing 5 teng Kumpi sung hong tum ciang in, na taaih pui uh na lampui,

1. Pu Khup Pau
2. Pu Khai Kam
3. Pu Mang Pum
4. Pu Kam Suak

Hi ngaal hang mihing 4 teng le na taai pui dang teng nong mat pui zo bua uh le, thong sung ah hong khum tu khu hi. Suataak nga peang ngawl tu nu hi a ci hi. Tasia ciang a tung a 5 teng in khua mi hong belap ka po vun, a taaina lam hong hil tu khu hi a ci hi. Hi mihing 5 teng lampui-in Mikaang ngaalkaapte tawh ngaal hang 4 teng ii bukna zong hi. Tha khat tawntung zong zo kasap mu zo peang ngawl hi. Tasia ciang Thavak pan Zomi upa 12 hong mat sak laleau aa, Kaang taap thong ah koi-in, ngaal lampui 4 teng a kimat zawk mateng hong kitha kik ngawl tu hi a ci hi.

PU KHAI KAM TE PATA THUM KI MU KIK NA
Myo-uk suam zawk pan kipan Pu Khup Pau, Pu Khai Kam, Pu Mang Pum le Pu Kam Suak sia, Thavak khua pan kipan zong aa, kum 2 zawk ciang mu kik zo pheang hi. A mate teng a kimu zawk ngawl hu in Kumpite in ngam mite ngimh pia mama hi. Tua ahiciang Kumpi sung ah tum zaw le pha tu hi ci-in vaihawm aa, Pu Khai Kam upa Pu Mang Suang lampui in a zonh uh ciang mu hi. A zongte tawh a kisik ciang Pu Khai kam in, tha khat in thaau tawh kaap tu kithawai pai sia, a zongte sung ah a upa Pu mang Suang ki hel luilamh a mu ciang kaap awl kik hi. Tumasia a kizon lai-in a mu tu in ki zong ngawl hi. Khat vei bang sia a zongte na, a tu I kaan na, a khawni ka mu setsot uh ci ve, ka phual seal pai uh a, a pai ngawl na sang zazaw ka kizong sak pai uh ci hi. Zong tawntung napi mu zo ngawl ahiciang Kumpite in, “Khai Kamte pata thum le Kam Suak a kimu ma teng kong matsa teng uh hong tha kik dektak ngawl tu khu hi ” a ci hi. A khak sang ciang ngim kinga lei lalawm ahiman, tum zaw kaheu le pha vak ci-in vaihawm hi. A tung a bang in a suapuipa Pu Mang Suang taw kimu zawk ka heu le pha vak ci-in a vaihawm ahi hi. A tung a bang in a suapuipa Pu Mang Suang tawh a kimu vaihawm khawm hiithiat hi. Kumpi sung tum zaw tu ma a sua hi. Thu a kikup zawk ciang khua zuan tu in a cia hon uhi.

Dui sung a om sung a buk belna mun sia, Dolluang ngam lung si tuah a cina mun hi aa, tu dong ma in Pu Khai Kam buk na mun ci-in kiciamte lai hi. A nuai ah tui ngo tul luang hi. Hi bang dui sung aa, a taai kakawai sia, Ngaal phuak Pu Mang Pum in a nuai a bang in la khat a phua: hi.

+ Zua lun min ngei paw lawai bang thang ih ve do ta len sal bang sawm aa, heen tu ngamsa bang hong vaai hi ze:-
- Ciam pui sial lum paw diih naang bang neam zo ta, sau tawh le sam bang peal aa, ngam zaang ah ngui bang ka vial hi ze.

Pu Khup Pau te pata thum hong cia Thavak hong thetma in, kampheen Pu Pau Thang le Limkhai Hausa Pu Mang Lun in, Kam taai sak aa, “No pata thum sia Kumpite in mat tatak ma hong sawm ahi ciang, hong thalup ngawl natu hesuak kong nget sak tu uhi. Tua ahi ciang mihing khat ciang hi za tawh kisitu ci sia hong aap khol ta vun” a ci hi. Tasia ciang Pu Khai Kam in, “Ko sia Kumpite ii hong tha lup tu a thin toite hi ngawl khu hi. Hong tha lup ngawl nial ta, ka khan tawntung va, thong sung a hong khumcip tu sia lau bek khu hi. Khan tawntung, thong sung ah hong khum ngawl natu kamciam nong pia ngam uh le hong ngaisun thei tu khu hi” a ci hi. Ta sia ciang Pu Pau Thang le Pu Mang Lun in, “Pha hi. No pata Thum a tu in, kum khat thong na taak tu uh tha luk; kum nii thong na taakh tu uh kum khat kum thum thong na taah tu uh kumh khat le kum lang ci bang hong khep natu kong vaihawm pui tu uhi” ci hi.

Pu Khai Kam in, “Ko pata thum a tu in khi ngui thum, ngui khat ciang zakhat veu manh hong pia taw ung. Kam pheen Tonglungkio a tu in, danghka 25/- hong pia taw ung ii, ih kiciamna bang a suak buale, kong pia kik siat tu uh hi ci-in, kaciam hong pia kik ta vun” ci-in khi ngui thum le danghka 25/- a pia hi.

1894 kum May tha 16 ni-in Pu Khup Pau te pata thum zum pan sam in, man pai hi. Thaang ah pai pui aa, Kaanghtaap thong ah puak hi. Pu Kam Suak sia man zo ngawl lai hi. Pu Kam Suak duih sung a om lai teng Kumpi do tu hi a ci hi. 1897 kum ciang man zo pheang aa, Kaanghtaap thong sung ah ngim nga lei ahiman leitung hong nusia hi. Pu Khai Kam te pata thum Kaanghtaap thong a thet zawk ciang in Sukte hausa, Sizang hausa a mat teng le Thavak pan Upa 12 a mat teng hong tha kik siat pheang hi. Kaanghtaap thong ah tha thum a koi zawk ciang,

1. Pu Khup Pau sia Minzan thong ah,
2. Pu Khai Kam le Pu Mang Pum sia Rangoon thong ah a puak hi.

Pu Khai Kam sia Rangoon thong pan Andaman tuikul thong ah a khan tawntung thong taak tu in puak suk laleau hi. A zi Pi Thuam Ciin in a nuai a bang in laa a phua hi.

+ Ka kiang min ngei tui bang ciim bel do in , tang phung bang kal e;-
- Zaangsi ngual khuang bang thawn ve te za ta piil tang bang thee te.
+ Zua min thang tawh tuai lung zawk toh do in ma ciang hong suan e:-
- Na vaang taang vee na lim lian vaimang hen kol khai ve te:.

Tuck le Carey in “The Chin Hills” laaibu sungah a nuai a bang in at hi.

1. Khaikam, (Khai Kam) son of Kuppow, (Khup Pau) now in the Andamans, undergoing transportation for life. (Page.26)

2. The four unsurrendered rebels included the two most important Chiefs, Kuppow, (Khup Pau) Chief of the Siyins, and Kaikam, (Khai Kam) his notorious son, and as it was all – important to secure these Captain Murray and Lieutenant Sutton continued to search the country with unabated energy while Mr. Fowler and I continued to bring pressure on the Siyin villages to force the people into handing them up. (Page. 105)

3. To political officers of the future the following advice is ventured. Never pardon a Siyin for any offence, never allow Kaikam (Khai Kam) to return to the Chinland.

PU KHAI KAM TE PATA THUM HONG CIA KIK NA
Pu Mang Pum sia Rangoon thong pan kum thum a cin zawk ciang hong cia kik sak hi. 1st December 1897 ni-in Tiddim hong theng aa, 3rd December 1897 ni-in Khuasak khua hong theng hi.

Pu Khup Pau sia Minzan thong pan kum 4 a cin zawk ciang hong suakta aa, 1897 kum in Khuasak hong theng hi. Zo ngeina bang in sial khat tawh a kithakhup pai hi.

Pu Mang Pum in thong a taakna le a sua taak kikna a nuai a bang laa a phua hi.

+ Zua min ngei taang bang ki phong e do in heenh tang khau vaw e:-
- Pu pa siam in puan bang huai e phuung tawh ho kum kik ing nge.

A hi hang Pu Khai Kam sia Andaman tui kulh thong sung ah om lai hi. Pu Khup Pau in thong sung pan a sua taak zawk ciang Pu Khai Kam a ngaisutna in laa a Phua hi.

+ Ka von kaam kei muan tui bang ciim phak sap zaang tual tung awng nge:-
- Bat na ngawl aa do sau nuai pan tai nga na sia sep nam maw.

PU KHAI KAM HONG CIA KIK NA
Mikaangte in 6-1-1909 ni-in Falam khua ah Zomite min in, Chin Hills’ Battalion, Burma Military Police ci-in hong phuan hi. Pu Mang Pum in Kumpi ngaalkaap: hong seam aa, a muan belh khat zong hong suak hi. A ma in a uu a nau teng kai khawm in Kumpite muan thei tu in na a seam hi. Kumpite in muang a sak pian ciang in Sizang Upate tawh vaihawm in a u pa Khai Kam suataak natu in 3-2-1910 ni-in Falam Maangpipa tungah seauhlua a pia hi. Maangpipa in Menzipa tungah a puak hi.

23-2-1910 ni-in hong suakta sak hi. 23-4-1910 ni-in Khamtung ngaal lampui ngaal hang piipa Khai Kam sia Andaman tui kul thong sung pan kisuakta sak zo hi cina thu hong theng hi.

5-5-1910 ni-in Ngunkhawm hong theng aa, Kindat ah pai to tan sak pai hi.

6-5-1910 ni-in Ngunkhawm ah hong heak suk kik aa, uu le naute in muak tek in, teambaw tungah a muakte tawh kimu hi. Pu Khai Kam in a muakte a mu ciang, “Kei mithisa no taw kimu kik thei thong” ci-in a aau hi. A muakte theampo a khua sik mul tang ngawp hi. A tapa Ex. Capt Ngin Zam zong in muak aa, a kisik caing Pu Khai Kam in, “Ngin Zam ni? lian mama zo tate” a ci ziao hi.

11-5-1910 ni-in ding to aa, Tiddim zum zuan sak phot hi. 12-5-1910 ni-in Tiddim theng hi.
14-5-1910 ni-in inn, Khuasak hong theng hi. Kum hitanvei bang kol taangsa ahi ciang, inn sung ah tum sak pai thei ngawl aa, Sizang ngeina om bang in a leng pan a zek sa pawl khat vawt sak phot in, phuisam in tua zawk ciang inn sung ah tum sak thei pheang hi. Tua ni ma in khui tal khat ngo in a lung thi ki nuawi hi.

15-5-1910 ni-in loai thum le khui khat tawh ngaal aai sak in tha ki khup hi.
A suapuipa Pu Mang Pum ii hanciamna le uu le naute hanciamna tawh in, ngaal lampui Pu Khia Kam sia, a Khan tawntung thong taak tu hi napi hong suakta sak kik hi. Pu Mang Pum in a nuai a bang in laa aphua hi.

+ Tiau li tui huai thang van tawp aa ciin thang heen kol aw ci nge:-
- Heenh kol khau bang ka suut natu taang tam ngual khuang bang thawn ing nge, do lai sial lum toai veang nge.
+ Vaimang tong ka san kom aa, ka ciin heen kol khau bang sut ing nge.

Pi Thuam Ciin in a nuai a bang laa: a phua hi.

+ Sang maang na phu thang zaw mawng nge heen kol na khai thang zaw maw:-
- Suk tui lun tawh ciam ih ve te vaimaang thin thu zua tawh khu luu a khu te.
+ Se sum tun siang tut tu bang aa, na tun lai lung muang maw ze.

Pu Khai Kam in 1919 kum September tha 15 ni-in Khuasak khua a inn pan leitung a nu sia hi.

” There is no little enemy.”
” He that cannot obey, cannot command.”
” There has never been, non ever will be.angyu such thing as a good war, or a bad peace” (-Benjamin Franklin)

Ni Kong Hong

0 comments:

Post a Comment