SANGAW SASEMDAN

Sizang khang masate in ngeina (culture) tam ma na nei uh a, ih omna ih teenna mun tatuam tek a hina, ih upna le ih biaknate hangin ih ngeina tatuamte a kimelsia, a kihe nawn ngawl le tu hun paizia taw a kituiton nawn ngawl, a kizangh thei nawn ngawl pawlkhat a om bangma, a heakhuai, a teptee huai, a zakhuai le a kepcing huai ih ngeina pha tam mama te in minam kician khat ih hina hong lak hi. 

 Ei Zomite sia nopna, daana hunte ah sangaw zulup le sahawmte a zeksa sak mama minam ih hi hi. Sahawm satan nga tu thangaina taw panmun la in a kiseam hizaw ngawlin, panmun tatuam (sabal, tanu..etc.) zui in panmun la a, sepna tungtawn in sa kihawm, sa kitan hi pheang hi. Khang masa te in a thupi ngaisut mama ngeina (panmun le satan) ahi hi. Khua khat le khua khat ahizong kampau zui ahizong sasem, sahawm ziate kibang meal ngawl hi. Tu hun ciang nuntak khuasakzia le omna teenna zui in sa ngo zo vapeak, sa hawm zo vapeak tu sia kikhaat mama zo hi. Sangaw, sahawm le pupa ngeina te zui in panmun tatuamte lak kul bo, kihe nawn bo, ih cial lel ba tu ziam? ih ci nop hun zong om thei maw ngawl tu hi. Cial natu mun le a hun om a, ngeina zui ih sep tu mun zongh om tu ahikom ih khentel thei tu thupi mama hi.

 Sizang ngeina sasemzia le sahawmzia te thupi laakin a he nuam, a zui a zangh nuam te atu kuama kuailaw kul ngawlin ih heak tek paih natu le Sizang pupate khang pan a zeksa ih ngaisut mama ngeina khat ih kepcing thei tek natu deina taw kaikhawm in kong at hi.

Sa minlawna
(a) Meipum – Loai, Sial, Khui
(b) Lopet – Keal, Tuu
(c) Eakkha thai ngawl – Vok, Ui (sangual no)

Sangawng tanzia nam nii
1. Pu te sangawng puak tu ahile tel 3 do in kitan hi. (A ngawngbul sang neak tel 3 ciang huam in tan tu: Pute hamphat tu ci nopna hi. ) Ngamsa ngawng ahile tel 2 do in kitan hi.

2. Pute sangawng ih puak ba tu le ngal ngawng tan (uk bang po) in kitan lel hi.

Heak tu: (A tel tona ih hawm ciang Pute sangawng puakna ah tel 10 pha lai bek a, sangawng puak ngawlna munte ah tel 13 pha hi.)

Sanam vawtzia
Nam 15 he in sanam kivawt hi.
1. A pheisa (a taak) bak khat
2. A telngu tawn khat
3. A tel tona tel nii do khat
4. A thin bek khat
5. A tuap bek khat
6. A lung bek khat
7. A zel bek khat
8. A nauta bek khat
9. Angilpi (sakhau ngawngvom) bek -1
10. Angilpi (a maizam) bek khat
11. Angilpi (a pawlten) bek khat
12. A neal (a ngoailee) bek khat
13. A thupneal bek khat
14. A ngilkha tawm
15. A chilim kawn khat (or) a ngilzang tawm….

Heak tu: Mopuina ah sanam nam 3 kivawt
(a) Sabaal te namkhat
(b) Mopuite ciapui tu nam khat
(c) Innteakte sanung kheet tu nam khat Mopuina ngawl te ah nam nii kivawt a,
(a) Sabaalte nam khat
(b) Innteakte sanung kheet nam khat

Sa hawmziate
Sabaal sa
(a) Sizang pupa ngeina ah sabaalte sia daana hun ciang bek in kizangh hi. Innteak taangin sungcing hong sep sak, sa le an hong huan sak te sabaal kici hi. Thandal nitak dong panmun la hi. (Nopna munte ah tanute bek kidiang sak hi.) Sabaal sa in saliang khat le sanam khat kipia hi.

Heak tu: Sawngngau sa in a liang kipia ahikom sawngngau tamna bangkuate ah sa zeak a kicing bale sabaal sa in saliang kipia ngawlin sanam a limci thethei (a boai thethei) in kivawt sak a kipia hi. Ahitazong ahi thei lai teng piak zawk natu kivaihawm sak naksal zaw hi.

(b) Lamtak kawsa kingona ah sangote in amate sabaalte kengin sabaal kidiang sak hi. (Sabaal sa a cingin kipia paih hi.) A keng bua a, innteak sabaal a diang sak le a nam khat bek innteak sabaalte kipia hi.

Tanu le tanusa
Innteak baangkua pan le ih phung, ih bawng sung pan mothaak sate (ih pi, ih ni, ih suapui numeite le ih tanu te) TA NU kici hi. Nopna daana hunte ah sep tu, vawt tu a om babang TANU te in panmun la in hong sep sak hi.

Tanu te dawl thum in kikhen hi. (Tanu kungpi / tanu bulpi, tanu kung, tanu dawn) Tanu sa zongh nam thum om hi. Sakha, vaak tona le a tel tona hi.

a.Tanu kungpi (Tanu bulpi): Innteak baangkua pan numei mothaak sa a khanghaam bel sia Tanu kungpi/ tanu bulpi kici a, a haambel pan a dadawl in SAKHA kihawm sak hi. (A khanghaam bel sia bek zongh a kha bup kipia thei hi.) Sa a kicing le va-ak tona (or) a tel tona zongh taw kipia thua thei hi.

b.Tanu kung: Innteak baangkua pan tanu kungpi zomte tanu kung ki ci a, va-ak tona kipia hi. A kicing zo bale a tel tona kipia thei hi.

c.Tanu dawn: Ih phung, ih bawng sung pan mothaak sa te (innteakpi tanu ahi ngawlte) tanu dawn kici a, a tel tona kipia hi. (A kicing zo ba tha le a zaang tona kizangh thei hi.) Heak tu: Tanu te tanu ban ah sa a kicing le sa popna in a chilim sai no khat tek taw zong kipia thua thei hi.

Sawngngausa
Sawngngau ih ci te….ih pi, ih nu , ih zi, ih mote ii nungsangte (ih pu ii zi, ih pa ii zi, eima zi, ih tapate ii zi, ih mote ii a nungsangte) sawngngau kici a, a tomin “PUTE” cina zongh ahi hi. Sawng ngau dawl thum in kikhen hi.
Ngaupi – ih pi nungsangte
Ngaupidom – ih nu nungsangte
Ngauzeen – ih zi le ih mote ii nungsangte

Ih baangkua pan Ngaupi, Ngaudom, Ngau zeen bangza pha ci tungtawn in sa kitan, kihawm sak hi.

Ngaupi: Ngaupi sia sangawng kipia hi. Lamtak sangaw na ah a liangtaak (A nahuu: a liang sungtaak) khat taw kipia khawm thei hi.)

Heak tu: Sangawng saangte in sangawng puak a paite anvaak hi. Sangawng piate mun ah sathiang khat ngo naksal hi. (Tu hun ciang sathiang ngaw taangin sum a kilawm khom khat kipia in a kiman zongh om hi.)

Sa kingaw sa hawmzia
(a) Pasal sa kingawna ah a liang khat le sanam khat kipia a…

(b) Numei sa kingawna ah a liang khat kipia hi.

Heak tu: Salu a kipia le thuk kik tu deina ahikom sangawte in a lu pia nuam ngawl zaw a, sangaw saangte in a lu ngen naksal zaw hi. (Thuk kik heak in, thukkik tu khi hi.. ci thu salu in thukhen sak hi.)

Pasal sa kingawna ah a liang khat le sanam khat ban-ah a phei khat zongh pia thua thei hi. A kithukkik ciang zongh a saan sa bangma pia kik hi.

Bee sa
Nopna, daana munte ah bee sa a kihawm ciang, bee bulte sa zaangpi, bee kaangte sazaang kaa kipia hi.

Sanung (Sa Kheet)
Nopna daanate ah sanung (innteak sakheet) ci in a nuai a teng kikoi hi.
a. A lu le a peang teng
b. Sanam namkhat
c. A khaal
d. A meicii

Heak tu: Sanungte sia innmai sane khawm (unau pata) teng in a zingciang kine khawm kik hi. Neakkhop thei tek hun le mun lem a om ngawl hun ah a kilawm bangin kihawm hi.

Mopoai akngawtan sanung ahile a monu in sanung sung pan a kilawm bang ciapui in kikeng sak thei hi. (A zeksa hi tuan ngawl)

Sanung ciapui kikte zeakna Mopuina ah mopuite saliang khat le sanam namkhat a kipuasak / a kicia sak sia sanung ciapui kik kici hi.

Saliang sia mopuite (mo pazangte) kihawm sak a, sanam teng innteakte (mo late) atu ahi hi.

Heak tu: Motha te in saliang le sanam hong pia (hong cia pui sak) le akngawtan a vawt zote in saliang khat le sanam nam khat ma taw thuk kik hi. Khual khuala pan a kipuite vanpuak hak a sa uh le kitheak paih thei hi. (Mothate piak tu a lian g le sanam sia mopui te in nusiat paih a, akngawtan sa pan a liang le sanam khat a puak kik tu sia zongh puak nawn ngawl paih hi.)

Zubeal liau (Inn simna)
Nopna munah sasiim tu ih sapte le daana mun ah heneam in hong uap, hong topui (hong ngaal) te a kipia, a kihawm sate sia zubeal liau (inn simna) kici hi. Zubeal liau (inn simna) in samal san (a tak bek khat) zungnii cia khawng le sa a kicing le a ngilpi bekno khat le a chilim saino khat taw kipia hi. Mopuina ahile mopui pasalte (mopa zangte) kihawm sak hi.

(Sizang pupa ngeina sasem, sa hawm zia a bulpi te a tung a bang teng hi a, minam khat ih hi hang khua khat le khua khat ih tepteena, ih sem ih hawmna, ih zeakna kibang kim siat ngawl thei hi. A kicing ngawl le a maan ngawlna zong om thei lai tu hi. Ih hel makngil zongh om thei lai tu ahiman tabang mun a om le tel thiam tek tawng.)

Posted in: Articles ( Siyin ), Tangthu ( Siyin )