NGAL AIH, SA-AIHNA THU

Sizang ngeina sungah “Ngal aih, sa aih” ci kammal sia a thupi mama in na kiciamtee hi. Ngal aih ci ciang ngal zawna poai vawtna hi a, sa aih ci ciang sa zawna poai vawtna ahi hi. Tua hi a, Sizang ngeina sungah pa a minpiang ahi nale ngal aih ngawl, sa aih ngawlin om ngawl hi. Sizang ngeina sungah ngal aih nam nii om a, Ngalthiang aih le Ngallu aih ahi hi. Sa aih zongh nam nii om a, Samang aih le Sano aih ahi hi.

(i) Ngalthiang aih
Sizang mite in pa a minpiang, cil le zang nei ahi nale Ngalthiang aih ci in poai khat kivawt sak masa hamtang hi. Banghangziam cile ngalthiang aih ngawl po in samat ngalmat a nei hial zong aih thei ngawl hi. Ngalthiang a aih sate bekma in aih thei hi. Tua ahikom Sizang mite in tapa khat a nei uh le a sua zawk po phialin ngalthiang aih sak nuam uh hi. Aih zongh aih thei hi. Ahizong a tamzaw in patang kum li kum nga a phak uh ciang ki aih sak thei bel hi. Tua hi a, ngalthiang aih sia lamkhat pan Kawlte ii (ရွင္ျပဳ) Novitiate a ci sia taw kibang pian a, mihing thupi sua sakna ahi hi.

Ngalthiang aih ciangin ngalthiang aihte inn a leitual laizang ah nguamung nga le nguamung khuam khat kiphut hi. Nguamung ci ciang nguakung hi a, a kuidawn ah nguasawl a boai liitliat tu in kivawt hi. Nguamung khuam sia nguamung taw a kiphut khawm khuam hi a, simthing ci bang thing tak nei mama veu kizangh ahikom sia hak mama in leitual ah nguamung khuam a kiphut a tam le a tawm en in innteakte ngal le sa tam aih ngei tam aih ngei ngawl ci kihe thei hi. Ngalthiang aih ciang nguamung nga kiphut a, tua taw kizui in ngal aih pa ii akngia tuat zongh aklui mei nga ma saku ling tungah ngawm khawm in kituan sak hi. Ngalthiang aih ciangin, sa ngo a, zu luupin zu kine a, sun nii le zan khat sung kilaam hi. Tua sungah ngalthiang aih pa kiminlaw in, thau zongh a kilawm bangin kikap hi. Minlaw ci ciang Ngalthiang aih pa ii min lo in, a khan sungah ngal that, sa kap in a minthang a sua natu le suapui mealheakte ii phu a lam zo a sua natu patoai in auna, taangko na ahi hi. Hi ngalthiang aih hun sung, biakna le upna taw kisai in ngalthiang aih pa le a innkuan puite atu thiampite in phuisamna le ciidam ngetna nei sak hi.

(ii) Ngallu aih (a) Ngalmang aih
Ngallu aih ci ciang ngalte ii lutang taw ngal zaw poai vawtna ahi hi. Ngalthiang aih sa khat in ngalsim in, ngal that in a lutang a nga le aih thei hi. Suapui, mealheakte ngal sungah a thi a om ciang a phu laakna in ngal kithatkik a, a lutang la in ki aih hi. Ngallu a aih thei tu ngallu aih nuam khat in ama mama ngalsim ngalthat in a kuan thei buale ngalsim ngalthat tu in a kuan a mealheakte tungah ngal lutang vaitha in, hong then po le zong aih thei hi. Ngallu aih ciang khuasua mual khat pan ngal lutang ngam pan a theng bangin kimualsua a, ngallu aih kipan hi. Mualsua ci ciang ngalzo a, cia ciang le, sa kap sa manin cia ciang khua sungte ii hong heak tu khuamual panin thau kap a, lungdam ko in au na ahi hi. Mualsua na nei zawkciang khuang le sialkii tum ahizong pumthei ahizong tum in theilap kilaam paih hi. Tua mual ah ngallu aih pa in ngallu kan in thi phutuana le thitui siana ci in a thi sa a innkuan puite thaa samkikna phuisamna nei hi. Mual pan kipan ngal aih pa minlaw na, thau kaa na kinei hi. Ngallu kan ciangin ngalthiang aih ngei sa pa a minpiang in kan pui thei hi. Mual pan man ciangin inn ah cia a, ngeina om bangin kingamta suak hi.

Ngallu aih ciang leitual laizang ah nguamung thum (a) nga (a) sali ci bangin a kopcing ngawlin a uuk zaza phut thei a, nguamung phu za taw kizui in akngia tuan hi. Akngia tuat ciangin ngalmang aih ahikom Vaphual tha khat belap in kituan hi. Nguamung khuam ahile khat ma kiphut bek hi. Ngalmang aih ciang sun nii le zan khat sung zuluup zu ne in kilaam a, sa ngaw teng kine hi. Ngeina om bangma in minlawna le thau kaa na kinei hi. Thiampite in ngalmang aih pa le a innkuan puite atu phuisamna, ciidam ngetna nei sak hi. Ngallu a kan ciang ngalthiang aih ngei sa pa a minpiang in kan pui thei a, ngallu aih a man ciang a aih ngal lutang sia khuasua mual ah kitaak hi.

(iii) Samang aih
Samang ci ciang ngamsa sung pan a thupi zaw in a kiciamtee teng hi a, sai, sahang, zaangsial, sangai, cingh le siphu cite ahi hi. Samang aih ci ciang hi samang khat papo ii lutang taw zawna poai vawtna ahi hi. Sonteena in sai lutang taw zawna poai a vawt le sai aih kici a, zaangsial lutang taw a vawt le sial aih kici ahi hi. Ngalthiang aih sa khat hi po le hi samangte aih thei hi.

Samang aih ciangin mualsua, nguamung phu le akngia tuat a kipan ngallu aih taw kibang hi. Ahizong samang aih pa ii salu a kan ciang kikan pui ngawl hi. Samang aih poai man ciang salu sia ngal lutang bangin
khuasua mual ah kitaak ngawl a, inn ah kitaak hi.

Tua ban ah sahang aih ciang, samang aih dangte taw a kibang ngawl pawlkhat om hi. Sahang aih ciang dui sung lampi mun khat ah sahang taw kivawtsia ngawl tu ci in kiciamna in ui khat a hingtang in kisattan hi. Tabang vawtna sia sahang uiaa kici hi. Sahang aih a om ciang Sahang aih pa minlaw dan zongh sa dang aih ciang minlaw dante taw kibang ngawl si hi.

Samang sia sa sung pan a thupi zaw in a kingaisunte ahi bangma dial kinei sak a sa dial kici hi. Sadial sia a beak pi khat, a sau tongh kua in kivawt a, samang khat le khat ii dial a meal (colour) in kilamdang hi.

Sai dial – A kaang (White)
Sial dial – A vom (Black)
Sahang dial – A san (Red)
Sangai dial – A nai (Yellow)
Cingh dial – Vancii (Blue)
Siphu dial – A num (Brown)

Samang aih a om ciang a aih samang sia ii dial veu kikhai hi. Samang aih pa a thi ciang zong a aih samang dialte kikhai hi.

(iv) Sano aih
Sano ci ciang ngam sa sung pan a thupi ngawl zaw, a no zaw in a kiciamtee sa pawlkhat hi a, aih thei sano teng pan sazuk, saza, saku, vom, ngalh, valuk, vaphual le khueingal cite ahi hi. A hamsat ciang, Vaphual taangin simbu, Valuk taangin biang ki aih thei hi. Hi sanote aih nop ciang a lutang bek taw ki aih thei ngawl a, a thin a lung pan kipan sa ii a nuntakna a cingin a kim kul sak hi. Tua hi a, sano aih nuamte in aih thei sano kap a, a mat ciang a thin a lung a kipan a nuntakna a cingin, a ngawm tu in kiphek hi. Ngalthiang aih ngei sa hi pole Sano aih thei hi.

Sano aih zongh aih tu ni in mual ah kikuan a, mual pan mualsua in sano aih kipan hi. Mual pan ngeina bang vawt tu teng a man ciang inn kizuan a, ngeina om bangin sano aih taw kisai sep tu teng kivawt kiseam hi. Sano aih ciang leitual ah nguamung khat le nguamung khuam khat bek kiphut hi. Sano aih ciang sia sa aih pa ii akngia totna sungah vaphual tha kihel sak ngawl hi. Vaphual tha sia samang aih le ngalmang aih ciang bekin kituan hi. Tua ngawl teng sia ngal aih sa aih dangte taw kibang phial a, mun khakhat kilamdang bek hi.

Sano ci bangma sa sung pan a thupi ngawl zaw hiat in a kikoi, a kingaisun teng ahikom sanote in dial kinei sak ngawl hi. Sano aih ciang a salu sia khuasua mual ah taak ngawlin inn ah kitaak hi.

Khueingal sia a tamzaw numeite ii aih ahi hi. Khueingal aih ciang khueingal bu la in ki aih a, sialkii thei tumin lap hun khat om sak hi. Sialkii thei sia loaikii taw a kivawt Sizang ngeina tumnging nam khat ahi hi.

Banghang ngal le sa ki aih
Sizangte ii biakna, upna, ngaisutna le thinpuak lungpuakte tungtawn in a piang hi ngal aih na, sa aih na sia a nuai a te hangin Sizangte in thupi vawt nuam ahi hi.

Pa a minpiang a hina le pasal citak pasal thupi khat a sua thei natu in Kawlte ii Novitiate (ရွင္ျပဳ) a vawt bangin ngalthiang aih kivawt sak hamtang hi. Ngalthiang aih ngawl hi zen le ngeina taw kisai a dang ngal aih, sa aihte ki aih thei ngawl hi. Tua ban ah zu neakna sa neaknate ah maisot nga thei ngawl hi.

Ngalthiang aih sa khat in sa man thei, ngal man thei a sua ciang, a ngal mat a sa matte aih nuam hi. Tabangte aih bua le sangau, ngalngau vei in thina bona zongh piang thei ci in upna nei hi. Ciidam ngawlin ngal ngau vei, sa ngau vei ka hi thong le ci in ciidam natu kithakhupna in pumpi kibawlna, pumpi ciidam natu in ngal aih nuam, sa aih nuam uh hi.

Innkuan sungah a thi a bo a om ciang, thi phutuana in ngal aih in, sa aih uh hi. Mithite sia a thi ciang a thaa kol le khau in khit thei a, sa aih in ngal aih in phutuana vawt ciang a thaa kol le khau pan kisut in suatakna nga hi ci in upna nei ahikom a thi a bo a om ciang sa khat ngal khat aih nuam hamtang hi.

Unau sung pa a uzawte zi nei in inn a tuan ciang a innthak panin “Kunthiang” ci in sa khat a aih ngawlin innbul in kisim thei ngawl hi. Tua hi a, inntuan thakte in Kunthian na in sa aih nuam hi.

Nei le lamh kicing in a haute in a minthan natu le ngual tung a tuan thei natu in, ngal aih nuam, sa aih nuam uh hi. Bangza ta in a hau mama khat ahizong ngal aih ngawl, sa aih ngawlin a om le mi thupi in kisim ngawl hi.

Sa nolh
Sa aih thei a tamzaw sia kinolh thei hi. Sa nolh ci ciang a sa nolhna la sa in, a sa puate in laam in kilee pui tuak mai pai tuak in ngualnop vawtna ahi hi. Sa tatuamte a kinolh ciang, a nuai a bangin a sa taw kisai in sanolh late kisa hi.

Sai – Vui ee, vui ee, sa vui ei.
Sial – Num ee, num ee, sa num ei.
Sahang – Ngial ee, . . . . .
Cingh – Vungh ee, . . . . .
Vom – Buai ee, . . . . .
Ngalh – Ngawk ee, . . . . .
Saza – Za ee, . . . . .
Sa ku – Suai ee, . . . . .
Sazuk – Zual ee, . . . . .

Siphu, sangai, valuk, vaphual le khueingal cite kinolh ngawl hi.

Akngia
Akngia ci ciang ngal aih, sa aih ciangin ngal aih pa, sa aih pa ii a lu tuktum tungah a tot aklui mei le a tot pui a kop pui teng cina ahi hi. Ngalthiang aih ahile aklui mei bekma a thiangtho in nga tuan hi. Ngalmang aih, samang aih, sano aihte ah nguamung phu za taw kizui in akngia kituan hi. Samang aih ciang aklui meite ban ah vaphual tha kituan hi. Vaphual tha sia samang khat a aih le khat tuan a, samang nii a aih le nii tuan hi. Ngal aih pa, sa aih pa ngal that, ngal man ngei ahile “Sawnkai” tuan thua hi. Sawnkai ci ciang samul a san taw a kinim hi a, letmat luk bang kisau sak hi. Ngalte ngawng tan ngei ahile “Sawntan” tuan a, tualthatte in “Musan tha” tuan thua hi. Pasal ngalte ii inn hal ngei ahile “Vavu tha” tuan thua hi. Akngia ci ciang aklui mei sia bek cina hi ngawlin, akngia tuan tu pa ii pianzia taw kizui in a aklui meiteng taw saku ling tungah a etlawm tu in a kisawm khawm tot thei teng cina ahi hi. Hi akngia sia thi ni in zongh a khiakna nei in kituan sak hi. Nidang lai in Sizang pasalte a sam hoai in a lu nungsang a tukkhuk tungah tuktum a tum sia, ngal aih, sa aih ciang akngia tot natu in a ngaisut ahi hi.

Minlaw na
Minlaw ci ciang ngal aih, sa aih pa, a ngal aih ni le a sa aih ni in a khan sung sa man, ngal manin, suapui u le naute ii phu lam zo in a minthang pasal khat a sua natu patoai in auna ahi hi. Mithi khat ahile a thi ni a vui ni in, a ngal aih a sa aihte tungtawn in, a thaa a minthang a sua to sawn natu patoai in auna ahi hi. Tua hi a, nop ni le daa ni in a kiminlaw dan kibang ngawl hi. Nop ni ahi ngal aih, sa aihte a kiminlaw ciang “.. . A thi phulam a thang aw, . . . . A nung a thang aw. . ” ci in minlaw na sungah kihel hi. Mithi ahile “. . . . A thi a thang aw, . . . ” ci in kihel hi. Sahang aihte a aih ni in minlaw ciang “. . Tawvang that a thang aw, . . . . Ngaleng that a thang aw. . . ” ci in hel hi. Sahang aihte a thi ni in, “. . . . Leisan ii tung a thang aw, . . . Lei vom ii tung a thang aw, . . . . . ” ci in minlawna sungah hel hi. Hi minlaw nate khua khat le khua khat, mun khat le mun khat kibang ngawlin tawm veu kilamdang hi. Minlaw na sia pasalte bek kiminlaw thei a, numeite kiminlaw ngei ngawl hi.

Posted in: Articles ( Siyin ), Tangthu ( Siyin )